महाराष्ट्र दिवस दरवर्षी 1 मे रोजी साजरा केला जातो. हा दिवस महाराष्ट्र राज्याच्या स्थापनेच्या स्मरणार्थ साजरा केला जातो. 1 मे 1960 रोजी, भाषिक आधारावर राज्य पुनर्रचना कायद्यांतर्गत, मुंबई प्रांताचे विभाजन करून महाराष्ट्र आणि गुजरात ही दोन स्वतंत्र राज्ये स्थापन झाली. यामुळे मराठी भाषिक लोकांना स्वतःचे राज्य मिळाले, जे त्यांच्या सांस्कृतिक आणि भाषिक अस्मितेचे प्रतीक आहे.पार्श्वभूमी: स्वातंत्र्यानंतर, मुंबई प्रांतात मराठी आणि गुजराती भाषिकांचा समावेश होता. भाषावार प्रांतरचनेची मागणी तीव्र झाली. मराठी भाषिकांनी स्वतंत्र महाराष्ट्रासाठी संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ उभारली. या चळवळीत अनेक आंदोलने, मोर्चे आणि बलिदान झाले. विशेषतः 1956 मध्ये फ्लोरा फाऊंटन (हुतात्मा चौक) येथील आंदोलनात अनेकांनी प्राण गमावले.महाराष्ट्राचा उगम: ‘महाराष्ट्र’ हे नाव प्राकृतमधील ‘महाराष्ट्री’ किंवा ‘महान राष्ट्र’ यावरून आले आहे. काहींच्या मते, हे नाव ‘दंडकारण्य’ (महान वने) या शब्दाचा अपभ्रंश आहे.महाराष्ट्र दिनाचे योगदानकर्तेसंयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचे नेते: सेनापती बापट, एस.एम. जोशी, शंकरराव देव, केशवराव जेधे, यशवंतराव चव्हाण यांनी चळवळीला दिशा दिली.हुतात्मे: फ्लोरा फाऊंटन येथील आंदोलनात 106 हुतात्म्यांनी बलिदान दिले, ज्यांचे स्मरण हुतात्मा चौकात केले जाते.यशवंतराव चव्हाण: महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री म्हणून त्यांनी राज्याच्या विकासाचा पाया रचला.कामगार दिवस: का साजरा केला जातो?1 मे हा दिवस जगभरात आंतरराष्ट्रीय कामगार दिवस किंवा मे दिन म्हणून साजरा केला जातो. हा दिवस कामगारांच्या हक्कांसाठी, त्यांच्या योगदानाचा गौरव करण्यासाठी आणि त्यांच्या शोषणाविरुद्ध जागरूकता निर्माण करण्यासाठी समर्पित आहे.इतिहास: कामगार दिनाची सुरुवात 19व्या शतकात औद्योगिक क्रांतीनंतर झाली. युरोप आणि अमेरिकेत कामगारांचे शोषण (12-14 तास काम, कमी मजुरी, असुरक्षित कामाची ठिकाणे) वाढले. 1886 मध्ये शिकागो येथे हेमार्केट घटना घडली, जिथे कामगारांनी 8 तासांच्या कामाच्या मागणीसाठी आंदोलन केले. या आंदोलनात हिंसाचार होऊन अनेक कामगार आणि पोलिसांचा मृत्यू झाला.आंतरराष्ट्रीय मान्यता: 1889 मध्ये पॅरिस येथील दुसऱ्या आंतरराष्ट्रीय परिषदेत रेमंड लेविन यांनी 1 मे हा जागतिक कामगार एकता दिवस म्हणून साजरा करण्याचा ठराव मांडला. 1891 मध्ये याला औपचारिक मान्यता मिळाली.भारतात कामगार दिन: भारतात पहिला कामगार दिन 1 मे 1923 रोजी चेन्नई (तत्कालीन मद्रास) येथे लेबर किसान पार्टी ऑफ हिंदुस्तानने साजरा केला. यावेळी लाल झेंडा प्रथमच कामगारांचे प्रतीक म्हणून वापरला गेला. कम्युनिस्ट नेते मल्यापुरम सिंगारावेलु चेतियार यांनी हा दिवस राष्ट्रीय सुट्टी म्हणून जाहीर करण्याची मागणी केली.कामगार दिनाचे योगदानकर्तेआंतरराष्ट्रीय स्तरावर: हेमार्केट आंदोलनातील कामगार, रेमंड लेविन, आणि आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटना (ILO) यांनी कामगार हक्कांसाठी पाया रचला.भारतात: लेबर किसान पार्टी, मल्यापुरम सिंगारावेलु चेतियार, आणि नंतरच्या काळात ट्रेड युनियन्स (AITUC, INTUC) यांनी कामगार चळवळीला बळ दिले.कामगार कायदे आणि मंत्र्यांचे योगदानकामगार कायदे हे कामगारांचे हक्क, मजुरी, कामाचे तास, सुरक्षितता, आणि मालक-कामगार संबंध नियंत्रित करतात. भारतात कामगार कायद्यांचा इतिहास औद्योगिक क्रांती आणि आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटने (ILO) यांच्या प्रभावाने विकसित झाला.कामगार कायद्यांचा इतिहास:1919 नंतर: ILO च्या स्थापनेनंतर भारतात कामगार कायद्यांचे नवे युग सुरू झाले. 1922 च्या कायद्याने कामाचे तास 10 (दिवस) आणि 60 (आठवडा) मर्यादित केले. महिलांना रात्रीच्या कामावर बंदी आणि आठवड्याला एक सुट्टीची तरतूद झाली.1937: राष्ट्रीय काँग्रेसच्या लोकनियुक्त मंत्रिमंडळांनी कामगार कल्याणासाठी कायदे मंजूर केले.स्वातंत्र्यानंतर: भारतात केंद्र आणि राज्य सरकारांनी 100 हून अधिक कायदे केले. 2019 च्या श्रमसंहिता अधिनियम अंतर्गत सर्व कायद्यांचे एकत्रीकरण करून चार नवे कायदे (वेतन, सामाजिक सुरक्षा, औद्योगिक संबंध, आणि व्यावसायिक सुरक्षा) लागू झाले.नवीन कायद्यांतील तरतुदी: लैंगिक समानता, समान कामासाठी समान वेतन, आणि महिलांना सर्व प्रकारच्या कामांवर नियुक्तीचा अधिकार. उदाहरणार्थ, पुरुष आणि महिला अकाउंटंट यांना समान अनुभव आणि जबाबदारीसाठी समान पगार देणे बंधनकारक आहे.कामगार कायदे मंत्र्यांचे योगदान:डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: 1942-46 मध्ये भारताचे कामगार मंत्री असताना त्यांनी महत्त्वाचे कायदे आणले:फॅक्टरीज अॅक्ट 1946: कामाचे तास 12 वरून 8 वर आणले.ट्रेड युनियन अॅक्ट 1947: कामगार संघटनांना कायदेशीर मान्यता.कर्मचारी राज्य विमा (ESI) आणि भविष्य निर्वाह निधी (PF) योजनांची सुरुवात.संतोष गंगवार: 2020 मध्ये केंद्र सरकारने कामगार कायद्यांचे एकत्रीकरण करून चार लेबर कोड लागू केले. गंगवार यांनी या प्रक्रियेत महत्त्वाची भूमिका बजावली, ज्यामुळे कायदे सुटसुटीत आणि आधुनिक झाले.इतर मंत्र्यांचे योगदान: स्वातंत्र्यानंतरच्या काळात केंद्रीय कामगार मंत्र्यांनी ILO च्या शिफारशींनुसार कायदे लागू केले. उदा., बांधकाम कामगार कल्याण उपकर अधिनियम 1996 अंतर्गत बांधकाम कामगारांसाठी कल्याणकारी योजना राबवल्या गेल्या.महाराष्ट्रातील कामगार कायदे आणि कल्याणकारी योजनामहाराष्ट्र इमारत व इतर बांधकाम कामगार कल्याणकारी मंडळ: 1996 च्या कायद्यांतर्गत बांधकाम कामगारांसाठी नोंदणी, नूतनीकरण, आणि कल्याणकारी लाभ (शिक्षण, आरोग्य, आर्थिक सहाय्य) उपलब्ध करून दिले जातात. 2025 पासून हे अर्ज ऑनलाइन स्वीकारले जाणार आहेत.कामगार कायद्यांची अंमलबजावणी: महाराष्ट्रात कामगार कायद्यांची अंमलबजावणी प्रभावीपणे होत आहे, विशेषतः असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी.महाराष्ट्र दिन आणि कामगार दिनाचे एकत्रित महत्त्वमहाराष्ट्रात 1 मे हा महाराष्ट्र दिन आणि कामगार दिन एकाच दिवशी साजरा केला जातो, ज्यामुळे या दिवसाला विशेष महत्त्व आहे. महाराष्ट्र दिन मराठी अस्मितेचा उत्सव आहे, तर कामगार दिन कष्टकऱ्यांच्या योगदानाचा गौरव करतो. दोन्ही दिवस मराठी माणसाच्या संघर्ष आणि एकतेचे प्रतीक आहेत.